In den römischen Kalendarien kommen folgende Bezeichnungen neben den einzelnen Tagen vor: F — N — Q.R.C.F. — Q.S.D.F. — NP[a] — EN — C. Eine kurze Erklärung derselben kann nicht ganz umgangen werden.
F = fastus (dies fastus) bedeutet einen Gerichtstag, nämlich den Tag, an dem richterliche Entscheidungen getroffen werden durften (durch die Formel: do dico addico). N = nefastus (nefas) ist ein zu solchen Entscheidungen nicht geeigneter (verbotener) Tag. Die Ursachen, welche einen Tag zum verbotenen machen konnten, waren verschieden, werden aber im allgemeinen durch religiöse Gründe hervorgerufen. Die Tage N bilden mit den NP eine Gruppe von gerichtlich unbrauchbaren Tagen; die letzteren waren gottesdienstlichen Gebräuchen und den Göttern gewidmet, während die N eine Art Sühne- oder Bußtage waren, welche auf Feste vorbereiten sollten, die ihnen folgten1. Die Bezeichnung NP wird verschieden interpretiert: nefastus parte (ältere Auflösung, von als falsch erklärt), nefastus purus ( , ), nefastus feriatus, nefastus hilaris, aus der Kombination der 3 Buchstaben N (nefas) F (feriae) P (publicae) ( ). C = dies comitialis, Tage, an welchen Recht gesprochen und auch mit dem Volke verhandelt werden konnte. EN = endotercisus (oder intercisus), Tage, welche nur teilweise während ihres Verlaufs für Gerichtsverhandlungen brauchbar befunden wurden, und zwar ihr mittlerer Teil2. Ebenfalls halbe Feiertage (fissi dies), nur in zwei Teile geteilt, waren: der 24. März und 24. Mai, beide mit Q.R.C.F. = quando rex comitiavit fas3 bezeichnet, und der 15. Juni mit der Signatur Q.S.D.F. = quando stercus delatum fas4. In den Kalendarien
1) Nach
(Das alte r. Jahr u. seine Tage, S. 209) soll das Zeichen NP erst aus der Kaiserzeit herrühren.2) Intercisi dies sunt, per quos mane et vesperi est nefas, medio tempore inter hostiam caesam et exta porrecta fas, a quo quod fas tum intercedit, aut eo est intercisum nefas, intercisum.
, De ling. lat. VI 31:3) Ebd. 31: dies qui vocatur sic ‚quando rex comitiavit fas‘ sic dictus ab eo, quod eo die rex sacrificio lustrat (Lesung S. 162) comitium, ad quod tempus est nefas, ab eo fas, itaque post id tempus lege actum saepe. Vgl. , Ep. p. 259. — Über die fissi dies vgl. auch den Artikel von in s Realenzykl. d. kl. Alt.-Wiss., Neue Aufl. 1909, VI 2, col. 2406 und im Corp. Inscr. Lat. I 1, 2. Ausg. 1893, S. 289.
4) Schlußtag nach der Reinigung des Vestatempels. — Über alle obigen Tage vgl. man die Ausführungen von
, Religion u. Kultus der Römer (Handb. d. klass. Alt. Wiss. V, 4. Abt., 1902, S. 365-399).[a] [Im Original eine Ligatur aus „N“ und „P“: Die Wange des „P“ wurde an den rechten Haarstrich des „N“ gesetzt. (Anm. d. Bearb., XII/2009)]
der augusteischen Zeit haben 70 Tage das Zeichen NP, 55 N, 8 EN, die 3 fissi dies die Zeichen Q.R.C.F. resp. Q.S.D.F., 45 Tage das Zeichen F und 184 das Zeichen C. Dem Tagescharakter nach fallen die Zeichen im allgemeinen wie folgt: NP auf die größere Zahl der Gemeindefeste, auf alle Idus (ausgenommen Id. Iuniae), auf die meisten Gedenktage der Kaiserzeit; N trifft gruppenweise zusammenhängende Tage, die 7 alten Feste, einige Kalendae und einzelne Tage; F haben alle Kalendae, Nonae und dies postridiani (Tage nach den Kalendae, Nonae, Idus), insoweit solche nicht von den vorhergenannten Zeichen in Anspruch genommen sind, ferner einige Festtage und die von dem Jahre zugegebenen 10 Tage.
Ich lasse nun die im vorigen Paragraphen versprochene Übersicht folgen; die Buchstaben, welche vor der Ordnungszahl der Tage stehen, sind die Nundinalbuchstaben, darauf folgen die kalendarische Bezeichnung und die Charakterzeichen, wie sie sich in dem Kalender der vorcäsarischen Zeit darstellen. [ ] bedeuten die Abänderungen in der cäsarisch–augusteischen Zeit, ([ ]) vermutliche Abänderungen. Die Kalendarien differieren übrigens an einzelnen Stellen in den Bezeichnungen.
Ianuarius | Februarius | Martius | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
A | 1. Kalend. Ian. | F | H | 1. Kalend. Febr. | N | D | 1. Kalend. Mart. | NP |
B | 2. a. d. IV Non. | F | A | 2. a. d. IV Non. | N | E | 2. a. d. VI Non. | F |
C | 3. „ III „ | C([NP]) | B | 3. „ III „ | N | F | 3. „ V „ | C |
D | 4. pridie „ | C | C | 4. pridie „ | N | G | 4. „ IV „ | C |
E | 5. Nonis Ian. | F | D | 5. Nonis Febr. | (N)[NP] | H | 5. „ III „ | C |
F | 6. a.d. VIII Idus | F | E | 6. a.d. VIII Idus | N | A | 6. pridie „ | (C)[NP] |
G | 7. „ VII „ | C | F | 7. „ VII „ | N | B | 7. Nonis Mart. | F |
H | 8. „ VI „ | C | G | 8. „ VI „ | N | C | 8. a. d.VIII Idus | F |
A | 9. „ V „ | NP | H | 9. „ V „ | N | D | 9. „ VII „ | C |
B | 10. „ IV „ | EN | A | 10. „ IV „ | N | E | 10. „ VI „ | C([NP]) |
C | 11. „ III „ | NP | B | 11. „ III „ | N | F | 11. „ V „ | c |
D | 12. pridie „ | C | C | 12. pridie „ | N | G | 12. „ IV „ | c |
E | 13. Idibus Ian. | NP | D | 13. Idibus Febr. | NP | H | 13. „ III „ | EN |
F | 14 a. d. XIX Kal. Febr. | EN | E | 14. a. d. XVI Kal. Mart. | N | A | 14. pridie „ | NP |
G | 15. „ XVIII „ | NP | F | 15. „ XV „ | NP | B | 15. Idibus Mart. | NP |
H | 16. „ XVII „ | C | G | 16. „ XIV „ | EN | C | 16. a. d. XVII Kal. Apr. | F |
A | 17. „ XVI „ | C([NP]) | H | 17. „ XIII „ | NP | D | 17. „ XVI „ | NP |
B | 18. „ XV „ | C | A | 18. „ XII „ | C | E | 18. „ XV „ | C |
C | 19. „ XIV „ | C | B | 19. „ XI „ | C | F | 19. „ XIV „ | NP |
D | 20. „ XIII „ | C | C | 20. „ X „ | C | G | 20. „ XIII „ | C |
E | 21. „ XII „ | C | D | 21. „ IX „ | NP | H | 21. „ XII „ | C |
F | 22, „ XI „ | C | E | 22. „ VIII „ | C | A | 22. „ XI „ | N |
G | 23. „ X „ | C | F | 23. „ VII „ | NP | B | 23. „ X „ | NP |
H | 24. „ IX „ | C | G | 24. „ VI „ | N | C | 24. „ IX „ | Q.R.C.F. |
A | 25. „ VIII „ | C | *) | D | 25. „ VIII „ | C | ||
B | 26. „ VII „ | C | H | 25. „ V „ | C | E | 26. „ VII „ | C |
C | 27. „ VI „ | C | *) Schalttag. | F | 27. „ VI „ | F[NP] |
12*
Ianuarius | Februarius | Martius | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
D | 28. a. d. V Kal. Febr. | C | A | 26. a. d. IV Kal. Mart. | EN | G | 28. a. d. V Kal. Apr. | C |
E | 29. „ IV | F([NP]) | B | 27. „ III | NP | H | 29. „ IV | C |
F | 30. „ III | F([NP]) | C | 28. pridie „ | C | A | 30. „ III „ | C |
G | 31. pridie „ | C[NP] | B | 31. pridie „ | C | |||
Aprilis | Maius | Iunius | ||||||
C | 1. Kalend. Apr. | F | A | 1. Kalend. Mai. | F | H | 1. Kalend. lun. | N |
D | 2. a. d. IV Non. | F | B | 2. a. d. VI Non. | F | A | 2. a. d. IV Non. | F |
E | 3. „ III „ | C | C | 3. „ V „ | C | B | 3. „ III „ | C([2P]) |
F | 4. pridie „ | C | D | 4. „ IV „ | C | C | 4. pridie „ | C |
G | 5. Nonis Apr. | N | E | 5. „ III „ | C | D | 5. Nonis Iun. | N |
H | 6. a. d. VIII Idus | (N)[NP] | F | 6. pridie „ | C | E | 6. a. d. VIII Idus | N |
A | 7. „ VII „ | N | G | 7. Nonis Mai. | F | F | 7. „ VII „ | N |
B | 8. „ VI „ | N | H | 8. a. d. VIII Idus | F | G | 8. „ VI „ | N |
C | 9. „ V „ | N | A | 9. „ VII „ | N | H | 9. „ V „ | N |
D | 10. „ IV „ | N | B | 10. „ VI „ | C | A | 10. „ IV „ | N |
E | 11. „ III „ | N | C | 11. „ V „ | N | B | 11. „ III „ | N |
F | 12. pridie „ | N | D | 12. „ IV „ | C[NP] | C | 12. pridie „ | N |
G | 13. Idibus Apr. | NP | E | 13. „ III „ | N | D | 13. Idibus Iun. | NP |
H | 14. a. d. XVIII Kal. Mai. | N | F | 14. pridie „ | C | E | 14. a. d. XVIII. Kal. Iul. | N |
A | 15. „ XVII „ | NP | G | 15. Idibus Mai. | NP | F | 15. „ XVII „ | Q.S.D.F. |
B | 16. „ XVI „ | N | H | 16. a. d. XVII Kal. Iun. | F | G | 16. „ XVI „ | C |
C | 17. „ XV „ | N | A | 17. „ XVI „ | C | H | 17. „ XV „ | C |
D | 18. „ XIV „ | N | B | 18. „ XV „ | C | A | 18. „ XIV „ | C |
E | 19. „ XIII „ | NP | C | 19. „ XIV „ | C | B | 19. „ XIII „ | C |
F | 20. „ XII „ | N | D | 20. „ XIII „ | C | C | 20. „ XII „ | C |
G | 21. „ XI „ | NP | E | 21. „ XII „ | NP | D | 21. „ XI „ | C |
H | 22. „ X „ | N | F | 22. „ XI „ | N | E | 22. „ X „ | C |
A | 23. „ IX „ | NP | G | 23. „ X „ | NP | F | 23. „ IX „ | C |
B | 24. „ VIII „ | C | H | 24. „ IX „ | Q.R.C.F. | G | 24. „ VIII „ | G |
C | 25. „ VII „ | NP | A | 25. „ VIII „ | C | H | 25. „ VII „ | C |
D | 26. „ VI „ | F | B | 26. „ VII „ | C[NP] | A | 26. „ VI „ | C[NP] |
E | 27. „ V „ | C | C | 27. „ VI „ | C | B | 27. „ V „ | C |
F | 28. „ IV „ | C[NP] | D | 28. „ V „ | C([NP]) | C | 28. „ IV „ | C |
G | 29. „ III „ | C | E | 29. „ IV „ | C | D | 29. „ III „ | F |
H | 30. pridie „ | C | F | 30. „ III „ | C | E | 30. pridie „ | C |
G | 31. pridie „ | C | ||||||
Iulius (Quintilis) | Augustus (Sextilis) | September | ||||||
F | 1. Kalend. Iul. | N | E | 1. Kalend. Aug. | F[NP] | D | 1. Kalend. Sept. | F |
G | 2. a. d. VI Non. | N | F | 2. a. d. IV Non. | (F)[NP] | E | 2. a. d. IV Non. | F[NP] |
H | 3. „ V „ | N | G | 3. „ III „ | C | F | 3. „ III „ | F[NP] |
A | 4. „ IV „ | (N)[NP] | H | 4. pridie „ | C | G | 4. pridie „ | C |
B | 6. „ III „ | NP | A | 5. Nonis Aug. | F[NP] | H | 5. Nonis Sept. | F |
C | 6. pridie „ | N | B | 6. a. d. VIII Idus | F[NP] | A | 6. a. d. VIII Idus | F |
D | 7. Nonis Iul. | N | C | 7. „ VII „ | C | B | 7. „ VII „ | C |
E | 8. a. d. VIII Idus | N | D | 8. „ VI „ | C | C | 8. „ VI „ | C |
F | 9. „ VII „ | N | E | 9. „ V „ | F[NP] | D | 9. „ V „ | C |
G | 10. „ VI „ | C | F | 10. „ IV „ | C[NP] | E | 10. „ IV | C |
H | 11. „ V | C | G | 11. „ III „ | C | F | 11. „ m | C |
A | 12. „ IV | C[NP] | H | 12. pridie „ | C | G | 12. pridie „ | N |
B | 13. „ III „ | C | A | 13. Idibus Aug. | NP | H | 13. Idibus Sept. | NP |
C | 14. pridie „ | C | B | 14. a. d. XIX Kal. Sept. | F | A | 14. a. d. XVIII Kal. Oct. | F |
Iulius (Quintilis) | Augustus (Sextilis) | September | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
D | 15. Idibus Iul. | NP | C | 15. a.d. XVIII Kal. Sept. | C | B | 15. a. d. XVII Kal. Oct. | C |
E | 16. a.d. XVII Kal. Aug. | F | D | 16. „ XVII „ | C | C | 16. „ XVI „ | C |
F | 17. „ XVI „ | C | E | 17. „ XVI „ | NP | D | 17. „ XV „ | C[NP] |
G | 18. „ XV „ | C | F | 18. „ XV „ | C | E | 18. „ XIV „ | C |
H | 19. „ XIV „ | NP | G | 19. „ XIV „ | NP | F | 19. „ XIII „ | C |
A | 20. „ XIII „ | C | H | 20. „ XIII „ | C | G | 20. „ XII „ | C |
B | 21. „ XII „ | NP | A | 21. „ XII „ | NP | H | 21. „ XI „ | C |
C | 22. „ XI „ | C | B | 22. „ XI „ | EN | H | 22. „ X „ | C |
D | 23. „ X „ | NP | C | 23. „ X „ | NP | B | 23. „ IX „ | F[NP] |
E | 24. „ IX „ | N | D | 24. „ IX „ | C | C | 24. „ VIII „ | C[NP] |
F | 25. „ VIII „ | NP | E | 25. „ VIII „ | NP | D | 25. „ VII „ | C |
G | 26. „ VII „ | C | F | 26. „ VII „ | C | E | 26. „ VI „ | C |
H | 27. „ VI „ | C | G | 27. „ VI „ | NP | F | 27. „ V „ | C |
A | 28. „ V „ | C | H | 28. „ V „ | C[NP] | G | 28. „ IV „ | C |
B | 29. „ IV „ | C | A | 29. „ IV „ | F | H | 29. „ III „ | F |
C | 30. „ III „ | C | B | 30. „ III „ | F | A | 30. pridie „ | A |
D | 31. pridie „ | C | C | 31. pridie „ | C[NP] | |||
October | November | December | ||||||
B | 1. Kalend. Oct. | N | A | 1. Kalend. Nov. | C | G | 1. Kalend. Dec. | N |
C | 2. a. d. VI Non. | F | B | 2. a. d. IV Non. | D | H | 2. a. d. IV Non. | N |
D | 3. „ V „ | C | C | 3. „ III „ | C | A | 3. „ III „ | N |
E | 4. „ IV „ | C | D | 4. pridie „ | C | B | 4. pridie „ | C |
F | 5. „ III „ | C | E | 5. Nonis Nov. | F | C | 5. Nonis Dec. | F |
G | 6. pridie „ | C | F | 6. a. d. VIII Idus | F([NP]) | 6. a. d. VIII Idus | F | |
H | 7. Nonis Oct. | F | G | 7. „ VII „ | C | E | 7. „ VII „ | C |
A | 8. a. d. VIII Idus | F | H | 8. „ VI „ | F | 8. „ VI „ | G | |
B | 9. „ VII „ | C | A | 9. „ V „ | C | G | 9. „ V „ | C |
C | 10. „ VI „ | C | B | 10. „ IV „ | C | H | 10. „ IV „ | C |
D | 11. „ V „ | NP | E | 11. „ III „ | C | A | 11. „ III „ | NP |
E | 12. „ IV „ | C[NP] | D | 12. pridie „ | C | B | 12. pridie „ | EN |
F | 13. „ III „ | NP | E | 13. Idibus Nov. | NP | C | 13. Idibus Dec. | NP |
G | 14. pridie „ | EN | F | 14. a. d. XVIII Kal. Dec. | F | D | 14. a. d. XIX Kal. Ian. | F |
H | 15. Idibus Oct. | NP | G | 15. „ XVII „ | C | E | 15. „ XVIII „ | NP |
A | 16. a.d. XVII Kal. Nov. | F | H | 16. „ XVI „ | C([NP]) | F | 16. „ XVII „ | G |
B | 17. „ XVI „ | C | A | 17. „ XV „ | C | G | 17. „ XVI „ | NP |
C | 18. „ XV „ | C | B | 18. „ XIV „ | C | H | 18. „ XV „ | C |
D | 19. „ XIV „ | NP | C | 19. „ XIII „ | C | A | 19. „ XIV „ | NP |
E | 20. „ XIII „ | C | D | 20. „ XII „ | C | B | 20. „ XIII „ | C |
F | 21. „ XII „ | C | E | 21. „ XI „ | C | C | 21. „ XII „ | NP |
G | 22. „ XI „ | C | F | 22. „ X „ | C | D | 22. „ XI „ | G |
H | 23. „ X „ | C | G | 23. „ IX „ | C | E | 23. „ X „ | N |
A | 24. „ IX „ | C | H | 24. „ VIII „ | C | F | 24. „ IX „ | C |
B | 25. „ VIII „ | C | A | 25. „ VII „ | C | G | 25. „ VIII „ | C |
C | 26. „ VII „ | C | B | 26. „ VI „ | C | H | 26. „ VII „ | C |
D | 27. „ VI „ | C | C | 27. „ V „ | C | A | 27. „ VI „ | C |
E | 28. „ V „ | C | D | 28. „ IV „ | C | B | 28. „ V „ | F |
F | 29. „ IV „ | C | E | 29. „ III „ | F | C | 29. „ IV „ | F |
G | 30. „ III „ | C | F | 30. pridie „ | C | D | 30. „ III „ | C |
H | 31. pridie „ | C | E | 31. pridie „ | C |
Was die Zählung der Monatstage im alten Kalender, in welchem das Jahr nur 355 Tage hatte, betrifft, so ändert sich dieselbe gegen
die vorbeschriebene nur insofern, als die Nundinalbuchstaben auf andere Tage fallen und die Zahl der Kalendae nach den Idus eine andere wird; so fällt z. B. im November und Dezember auf den 14. Tag a. d. XVII Kal. Dec. resp. a. d. XVII Kal. Ian., da beide Monate nur 29 Tage hatten. Rekonstruktionen des alten Kalenders s. bei und . — Von Abkürzungen , die in den Kalendarien sonst noch angewendet werden, sind zu erwähnen: K = Kalendae (C sehr selten, KAL, auch sonst im gewöhnlichen Gebrauch), NON = Nonae, EID = Idus. Ferner enthalten die Kalendarien Abkürzungen für die Namen der alten Feiertage, wie LAR = Laralia, LEM = Lemuria usw. Von den Festtagen erwähne ich das Nötigste im nächsten Paragraphen, da ein Teil der Feste mit den Jahreszeiten in Verbindung steht.